Ym 1924, cyhoeddodd Rheilffordd Llundain, Canolbarth Lloegr a’r Alban rybudd i staff am rai o’r peryglon yr oeddent yn eu hwynebu yn y gwaith – gan gynnwys ‘pennau – rydych chi’n colli!’. Efallai eu bod nhw wedi tynnu sylw at risgiau’r swydd: y flwyddyn honno yn unig bu farw 263 o weithwyr rheilffordd yn y gwaith, ac anafwyd 21,098 syfrdanol. Ond pwy oedd y gweithwyr hynny, ym 1924 ac ers dyfodiad y rheilffyrdd? Sut allwn ni ddod o hyd i gyn-weithwyr rheilffordd – a’u cadw yn y mannau lle’r oeddent yn byw, yn gweithio ac yn chwarae? Mae’r cwestiynau hyn yn arbennig o amserol yn ystod ‘Rheilffordd 200’, a chyda’r thema ‘dathlu pobl y rheilffordd’ – ond ble rydyn ni’n dod o hyd i’r bobl hynny?
Un ffordd y gallwn gael mynediad at o leiaf rai o'r staff hynny, a dyna ffocws y ddarlith, yw lle y gwnaethon nhw adael marc arwyddocaol yn y cofnod dogfennol: trwy'r damweiniau a gawsant. Roedd y digwyddiadau hyn wedi'u gwasgaru ledled Prydain lle bynnag yr oedd rheilffyrdd. Maent yn rhoi cipolwg amhrisiadwy i ni ar bobl gyffredin yn eu lleoedd, gan gynnig posibiliadau cyfoethog i ni ar gyfer cyfrannu at hanes lleol a'i ddeall. Byddaf yn cyflwyno'r prosiect Gwaith, Bywyd a Marwolaeth Rheilffordd, cydweithrediad sy'n archwilio bywydau gwaith a damweiniau staff rheilffyrdd Prydain ac Iwerddon. Byddwn yn edrych ar sut y gall y prosiect helpu i ddeall natur gwaith rheilffordd, yn ogystal â chyfrannu at hanes lleol trwy ganolbwyntio ar leoedd penodol. Byddaf yn tynnu sylw at rywfaint o'r gwaith hanes lleol y mae'r prosiect wedi bod yn ei wneud, a byddaf yn eich annog chi i gyd yn gynnes i archwilio'r hyn y mae'r prosiect yn ei gynnig i chi.
Mae Mike Esbester yn Uwch Ddarlithydd mewn Hanes ym Mhrifysgol Portsmouth, ac yn gyd-arweinydd y prosiect Gwaith, Bywyd a Marwolaeth Rheilffyrdd (www.railwayaccidents.port.ac.uk). Mae'r prosiect yn archwilio bywydau gwaith staff rheilffyrdd Prydain ac Iwerddon, trwy'r damweiniau a gawsant a'r cofnodion a adawsant ar eu hôl. Mae'r prosiect yn gydweithrediad rhwng Prifysgol Portsmouth, Amgueddfa Genedlaethol y Rheilffyrdd a'r Ganolfan Cofnodion Modern, gan gynnwys gweithio gydag Archifau Cenedlaethol y DU ac Undeb yr RMT.